Europa w średniowieczu
ogólny zarys dziejów ustroju politycznego i społecznego

Formy państwa feudalnego.

W świetle aktualnych badań przyjąć można – w pewnym uproszczeniu – że rozwój państwa epoki feudalizmu dokonywał się z reguły przez cztery kolejno po sobie następujące formy państwa:
a)monarchia wczesnofeudalna
b)rozdrobnienie feudalne
c)monarchia stanowa
d) monarchia absolutna.

Stosunek poddańczy

Najistotniejszym rvsem feudalizmu było występowanie wielkiej własności   ziemskiej i stosunków poddańczych na wsi. Cechą feudalizmu był jego podstawowy związek ze wsią i produkcją rolną. Od czasów Karola Wielkiego do monarchii absolutnej w XVIII i XIX w. siłą panującą byli wielcy właściciele ziemscy, skupiający w swym ręku większość istniejących w kraju dóbr majątkowych. Stosunek między właścicielem ziemskim a ludnością wiejską mieścił się w pojęciu stosunku poddańczego. Można wymienić trzy jego podstawowe cechy:

1. Chłop nie rniał ziemi na własność, miał tylko jej posiadanie i prawa użytkowe. Jego prawa do gruntu bywały bardziej lub mniej ograniczone, mogły być prawami dziedzicznymi i chłop był wtedy nieusuwalny z gruntu, mogły być tak nikłe, że pan mógł chłopa dowolnie z gruntu usunąć. Z tej racji można mówić o własności podzielonej między pana, który miał prawa zwierzchniej własności, i chłopa, który mial tyIko prawa użytkowe. Wzajemny stosunek tych praw bywał rózny i mógł prowadzić ku wzmocnieniu praw użytkowych chłopa w stosunku do praw zwierzchnich pana. W schyłkowym okresie feudalizmu prawa poddanych do ziemi były w niektórych krajach zbliżone do praw pełnej własności, niemniej zwierzchnie prawo własności należało zawsze, choćby nominalnle, do pana wsi.

2. Chłop poddany w zamian za użytkowanie gruntu pańskiego świadczył należności, które tworzyły dochód jego pana, tzw. rentę feudalną. Świadczenia te mogły być trojakiego rodzaju: w odrobku (pańszczyzna), w naturze (w produkcji roślinnej lub zwierzęcej) lub w pieniądzu. Odpowiednio odróżnia sie 3 rodzaje renty feudlnej: rentę odrobkowa, naturalna i pienieżną.

3. Stosunek poddańczy wiązał się nie tylko ze świadczeniami ekonomicznymi chłopa z tytułu gospodarowania na ziemi pańskiej. Na skutek przywilejów, m.in. immunitetów, panowie uzyskiwali w stosunku do poddanych uprawnienia, które normalnie należą do władzy państwowej. Własność ziemska przerodziła się we władztwo gruntowe. Przede wszystkim więc właściciele posiedł władzę sądową nad chłopami, następnie wiele uprawnień ekonomicznych, jak np. monopole, zmuszające chłopów do korzystania z młyna lub browaru pańskiego, jak inne świadczenia, często dla chłopa uciążliwe i upokarzające. Stosunki poddańcze przybierały więc w różnych krajach i w różnych okresach różne formy , czasem mniej uciążliwe dla chłopów , czasem zbliżające faktycznie ich położenie do położenia niewolników. Z punktu jednak widzenia prawnego różnica między położeniem niewolników i poddanych była istotna. Niewolnik hył rzeczą, stał poza prawem, poddany był podmiotem prawa, bez względu na to, w jalkim stopniu jego prawa były ograniczone.

 

Feudalizm a ustrój lenny

W dawniejszej historiografli termin „feuda1izm” był określeniem zachodnioeuropejskiej struktury lennej. Uważano feudalizm i ustrój lenny za synonimy oznaczające to samo zjawisko. Obecnie „feudalizm” rozurniany jest szeroko, jako określenie całego systemu społeczno-gospodarczego i ustrojowego Europy w czasach średniowiecza i wczesnonowożytnych, nazywanych stąd – w myśl nowych kryteriów periodyzacyjnych  „epoką feudalizmu”.

Przyjmuje się więc, że struktura lenna, odnosząca się przecież tylko do stosunków między feudałami i między feudałami a monarchą, ma znaczenie o wiele węższe w ramach szerokiego pojęcia feudalizmu, natomiast o tym,, cy dane państwo było feudalne, czy nie, decydowało przede wszystkim występowanie w nim stosunku poddańczego, a nie ustroju lennego, Ustrój lenny rozpowszechnił się tylko w państwach feudalnych w Europie Zachodniej, inne zaś państwa, mimo że nie znały ustroju lennego mogły być państwami feudalnymi. Do takich państw feudalnych należały też liczne kraje słowiańskie, jak np. Rosja czy Polska. Trzeba jednak stwierdzić, że i w tych państwach stosunki wzajemnej zależności między feudałami i formy ich zależności od monarchy faktycznie miały często charakter zbliżony do stosunku lennego i hierarchicznej budowy ustroju lennego. W krajach tych stosunki te nie były jednak ujęte w sztywne i formalne ramy prawne, jakie na Zachodzie stworzyło prawo lenne. Warto tu dodać, że struktury 1enne bardziej zbliżone do zachodnioeuropejskich, wykształciły się w niektórych ustrojach feudalnych pozaeuropejskich, np. w Indiach czy w Japonii.

 

Kontrakt lenny.

U strój lenny stanowił specyflczną strukturę społeczną : wszyscy feudałowie mieli tu określone miejsce w hierarchii lennej. Na jej czele stał monarcha.   Feudałowie byli wasalami króla lub innych seniorów, od których dzierżyli lenno, a sami równocześnie mogli być seniorami wobec  wasali, którzy dzierżyli lenno od nich.

Każdy stosunek lenny był stosunkiem osobistym między dwiema osobami, które zawarły ze sobą umowę, czyli kontrakt lenny. Oto jego główne elementy.

Kontrakt lenny. Była to umowa, w której jedna osoba – zwana seniorem – nadawała drugiej osobie – zwanej wasalem – pewną nieruchomość w lenno w zamian za pewne świadczenia, przy czym obie strony zobowiązywaty się do wzajemnej lojalności.

Przedmiot lenna. Była nim z reguły ziemia. Wyjątkowo nadawano w lenno inne źródła dochodu, np. urząd lub rentę, tj. prawo do corocznego pobierania od seniora określonej kwoty pieniężnej.

Forma zawarcia kontraktu. Społeczeństwa wczesnośredniowieczne, podobnie jak wszystkie społeczeństwa nie posługujące się w większym stopniu pismem, przywiązywały dużą wagę do strony zewnętrznej, do formy dokonywania czynności prawnych. Chodzi przede wszystkim o to, by zawarcie czynności prawnej utrwaliło się w pamięci świadków, którzy by mogli w przyszłości służyć świadectwem o jej dokonaniu.

Tak więc zawarcie kontraktu lennego obwarowane było całym symbolicznym rytuałem. Składały się nań hołd lenny i inwestytura. Wasal składał hołd, tzn. klęcząc przed seniorem, z odkrytą głową, mając ręce złożone w jego dłoniach, składał przysięgę wierności. Równocześnie senior dokonywał aktu inwestytury w lenno, co wyglądało w ten sposób, że wręczał wasalowi jakiś przedmiot sylnbolizujący lenno (np. pierścień, chorągiew, pastorał itp.). Pocałunek kończył tę uroczystość.

Obowiązki wasala i  seniora. Wasal przyjmując lenno , oprócz zaprzysiężenia lojalności wobec seniora, przyjmował na siebie obowiązki – obowiązek rady, obowiązki wojskowe i finansowe. Najważniejsze początkowo były obowiazki wojskowe, one uzasadniały całą instytucję lenna. Mogła tu wchodzić w rachubę:
a) służba w wyprawie wojennej seniora ( w zasadzie do 40 dni w roku),
b) kawallkada,  czyli stawienie się na zawołanie seniora w orszaku zbrojnym w celach krótkiej wyprawy zbrojnej
c) stróża, czyli obowiązek pełnienia służhy garnizonowej na. zamku seniora.

Rodzaj i wysokość tych świadczeń były określone indywidualnie w każdym kontrakcie, w proporcji do wielkosci lenna. Na przykład jakiś możny senior mógł się zobowiązać do służby wyprawie wojennej w kilkaset lub kilkadziesiąt koni, drobniejszy feudał do służby z 2 luh 1 koniem, ubogi rycerzyk, nie mający na ekwipunek konny, do kilku miesięcy stróży w roku.

0bowiązek rady polegał na stawieniu się na dworze seniora dla służenia mu radą, przede wszystkim dla udziału w sądzie. Te obowiazki , prowadziły do ujęcia przez wasali w swe ręce administracji i sądownictwa na terenie całej seniorii.

Świadczenia finansowe wasali, pierwotnie nieznane, nie rozwinęły się nigdy do wielkich rozmiarów. Ograniczały się do jednorazowych opłat z okazji odnowienia lenna, zmiany w osobie wasala. Później prawa seniora rozwinęły się do pobierania zasiłków w 4 wypadkach, mianowicie: a) pasowania na rycerza seniora lub jego syna, b) ślubu córki lub siostry seniora, c) wykupienia seniora z niewoli, 4) wyruszenia seniora na krucjatę.

0bowiązki seniora polegały na lojalności wobec wasali, na zapewnieniu im możliwości objęcia i niezakłóconego dzierżenia lenna oraz na zapewnieniu im sądownictwa. Wasale mieli bowiem prawo do stawania przed sądem im równym, tj. przed sądem złożonym z równorzędnych wasali, czyli parów (iudicium parium).

Czas trwania stosunku lennego. Stosunek lenny był początkowo stosunkiem dożywotnim. Kontrakt lenny był umową między dwiema osobami i wygasał ze śmiercią każdego z kontrahentów,  tj. zarówno wasala, jak i seniora. Rozwój historyczny prowadził do nadania lennu charakteru dziedzicznego. Najpierw prawa do lenna uzyskiwali synowie wasala, z tym że prawa te mogły obejmować albo tylko najstarszego syna, albo mogły się rozszerzać na wszystkich męskich potomków wasala.

Następnie prawa do lenna uzyskiwały także kobiety. Dziedziczenie lenna przez kobiety przyjęło się powszechnie we Francji i w Anglii, w Niemczech – nie we wszystkich okolicach. Prawo dziedziczenia lenna kształtowało się różnie w różnych lokalnych prawach lennych. Często pojawiała się w nich zasada niepodzielności lenna. W tym wypadku lenno mógł objąć tylko jeden sukcesor, np. najstarszy syn, z pominięciem pozostałych. O prawo takie ubiegali się często możni feudałowie, widząc w niepodzielności lenna zabezpieczenie wielkości rodu. Przy wszystkich różnicach występujących w prawie lennym zasada dziedziczności lenna stała się powszechna.

Ponieważ stosunek lenny powstawał zawsze jedynie przez zawarcie umowy lennej i wygasał wraz ze śmiercią seniora lub wasala, przeto z prawnego punktu widzenia sukcesorzy posiadali nie tyle dziedziczne prawa do lenna, ile roszczenie do . inwestytury, a seniorzy mieli obowiązek nadania opróżnionego lenna sukcesorowi, zgodnie z zasadami prawa lennego. W konsekwencji, przy każdorazowej zmianie osoby wasala lub seniora musiało nastąpić odnowienie lenna, tj. dokonanie przez seniora inwestytury w terminie określonym (zwykle 1 rok i 1 dzień) i złożenie przez wasala hołdu lennego.

Sankcje. Niewywiązywanie się z obowiązków wynikających z umowy lennej zagrożone było sankcjami określonymi przez prawo lenne. Jeżeli wasal , nie wypełnił swych obowiązków, to jako wasal winny felonii (wiarołomstwa) był poddany sądowi parów na dworze seniora i mógł być pozbawiony lenna przez konflskatę.

Jeżeli senior zaniedbał swych obowiązków wobec , wasala, to stosunek lenny między nim a wasalem mógł ulec rozwiązaniu, z tym jednak, że wasal utrzymywał się nadal w hierarchii lennej i przyjmował lenno z rąk seniora nad rzędnego w stosunku do seniora pierwotnego.

W miarę rozszerzania się praw dziedzicznych  po stronie wasala, wypadki pozostawania lenna bez dziedzica uprawnionego do inwestytury stawały się rzadkie. W dodatku wasale nabywali również często prawa do alienowania lenna, a więc do sprzedawania lenna osobom trzecim, oczywiście za zgodą seniora, któremu należała się z tej racji wysoka opłata. Nigdy jednak w prawie lennym wasale nie uzyskali prawa do rozporządzania lennem na wypadek śmierci. Ten brak swobody testowania lenna różnił w istotny sposób własność lenną od własności alodialnej.

Czasem jednak zdarzały się lenna bezdziedziczne, wówczas lenno takie wracało do seniora (odpowiednikiem w Polsce były tu tzw. kaduki – prawo kaduka). Inną okazją do powrotu lenna do seniora była konflskata lenna odebranego nielojalnemu wasalowi. Czy jednak powrót lenna wolnego do seniora oznaczał wygaśnięcie lenna, czy senior mógł nim odtąd swobodnie rozporządzać? Feudałowie, w walce z władzą monarszą, niechętnie patrzyli na możliwość powiększania się własno§ci królewsk iej przez wcielanie do niej lenn bezdziedzicznych lub skonflskowanych. Zainteresowani byli tym, by własność lenna nie ulegała pomniejszaniu, i dlatego bronili zasady,  że co raz już stało się lennem, musi pozostać lennem. Zasadę tę przeprowadziIi feudałowie w Niemczech, nie zdołali jednak przeprowadzić jej we Francji.

 

Hierarchia lenna

Stosunki lenne doprowadziły do wykształcenia się hierarchicznej struktury lennej, zbudowanej na kształt piramidy, na wierzchołku której stał monarcha. Poniżej niego stali wasale bezpośrednio od niego zależni. Bezpośredni wasale byli seniorami wasali pośrednich, drugiego stopnia, od nich z kolei zależeli wasale trzeciego stopnia itd. Hierarchia lenna mogła być więc dwustopniowa, mogła też obejmować o wiele więcej stopni. U podstaw piramidy znajdowali się chłopi związani z feudałami, na różnych stopniach hierarchii lennej, stosunkiem nie lennym, lecz poddańczym.

Znaczenie hierarchii lennej jak i całego ustroju lennego, teoretycznie rzecz biorąc, można oceniać z dwóch różnych punktów widzenia : prywatnoprawnego lub ustrojowego (politycznego). Ustrój lenny ukształtował się w okresie zlewania się pojęć prawa prywatnego i publicznego, własności i władzy. W okresie załamania się instytucji państwowych, w czasie rozdrobnienia feudalnego, poszczególne lenna stały się ośrodkami władzy publicznej czy państwowej, możniejsi panowie lenni stali się władcami w obrębie swych terytoriów lennych. Hierarchia lenna weszła niejako na miejsce lokalnej administracji kraju, normalnie sprawowanej przez organa państwowe . Hierarchia lenna była wyrazem i formą dezintegracji państwa. Z czasem jednak, gdy wojskowa służba lenna straci swe znaczenie,  gdy panowie lenni utracą swe uprawnienia polityczne i pojawi się zjednoczone państwo z silną władzą centralną, hierarchia lenna przestanie odgrywać większą rolę polityczną, a lenno utrzyma się jedynie jako specyflczny typ własności ziemskiej.

Szczególne miejsce w hierarchii lennej zajmowali zazwyczaj bezpośredni wasale monarchy. Określa się ich potocznie mianem książąt, aczkolwiek w różnych krajach lenna ich nie zawsze były księstwami i nosiły inne tytuły. We Francji byli to przede wszystkim książęta i hrabiowie. W Niemczech do książąt Rzeszy zaliczano zarówno książąt, jak i margrabiów, palatynów, hrabiów itd. W Anglii wasalami bezpośrednimi byli tzw. parowie, dzierżący głównie hrabstwa, oraz biskupi. Tak więc lenna z tytułem hrabstw lub baronii mogły się znajdować zarowno na pierwszym, jak i na drugim szczeblu drabiny lennej. Na jej najniższych szczeblach znajdowali się prości rycerze.

Hierarchia lenna przedstawia się teoretycznie jako struktura zwarta i logiczna, mająca swój odpowiednik np. w kilkustopniowej hierarchii zarządu lokalnego w dobrze administrowanym państwie. W rzeczywistości ta wielostopniowa struktura nie mogła zapewnić ładu i musiała prowadzić do anarchii. Przyczyna leżała głównie w tym, że ta sama osoba mogła łączyć w swym ręku większą ilość lenn zajmujących miejsce na różnych szczeblach hierarchii lennej. Prowadziło to do wytwarzania się bardzo różnorodnych sytuacji. Na przykład ien sam feudał mógł być równocześnie wasalem bezpośrednim korony i wasalem innego bezpośredniego wasala korony. Inny feudał mógł mieć lenno od swego własnego wasala.

Znany jest przykład króla Francji, który będąc zwierzchnikiem hierarchii lennej dzierżył lenno od swego własnego wasala, opata St. Denis pod Paryżem. Wreszcie inne jeszcze sytuacje: ten sam feudał mógł mieć jedno lenno 0d jednego, a drugie od drugiego bezpośredniego wasala koronv albo co gorzej, ten sam bezpośredni wasal jednego   monarchy mógł być równoczesnie wasalem drugiego monarchv. We Francji   częstym zjawiskiem było występowanie feudałów będących równocześnie wasalami króla Francji i króla Anglii albo cesarza.

Dodajmy, że często jeden feudał posiadał kilka albo kilkanaście lenn, co jeszcze bardziej komplikowało sytuację. Rzecz oczywista, że poszczególni wasale w tym sysiemie znajdowali się stale w sytuacjach konfliktowych. W jaki sposób ten sam wasal ma obsłużyć dwóch swoich seniorów, którzy prowadzą między sobą wojnę? Teoretycznie powinien wysłać część swoich wasali do jednego seniora po to, żeby oni walczył przeciw innym jego wasalom, obsługującym drugiego seniora. Starano się tym trudnościom zapobiec przez wprowadzenie specjalnych zastrzeżeń, gdzie wasal zastrzegał się, że będzie w pierwszej kolejności obsługiwał jednego seniora, a nie będzie obsługiwał drugiego seniora w wypadku, gdyby ten walczył przeciw pierwszemu. I ten jednak system nie wprowadził ładu w stosunkach lennych.

Gdyby więc ująć graficznie powiązania między feudałami, a nie między , lennami, to uzyskalibyśmy nie regularną piramidę lenn, lecz splątane i bezładne kłębowisko wzajemnych powiązań między wasalami. Obraz taki odpowiadałby lepiej rzeczywistym stosunkom panującym w usiroju lennym niż logicza na piramida lenn. W takich warunkach oczywiście ani monarcha, ani inni seniorzy nie mogli liczyć na pomoc militarną swoich wasali, mających równocześnie zobowiązania lenne wobec innych seniorów. System wojskowy oparty na armii lennej okazał się w rezultacie zupełnie niedostateczny. Armia lenna rychło utraciła  swe znaczenie.

Ustrój lenny nie dawał dostatecznego oparcia dla władzy państwowej po prostu i z tego względu, że był strukturą opartą na umowach osobistych. Wszystkie obowiązki wasala wyczerpywały się w jego stosunku umownym do seniora. Prowadziło to do zatarcia obowiązków wasali niższego stopnia i ich zależności w stosunku do monarchy – zwierzchnika hierarchii lennej. We Francji wyznawano zasadę „wasal mojego wasala nie jest moim wasalem”. w takiej sytuacji król Francji nie posiadał żadnej władzy w stosunku do swych pośrednich wasali i był zdany na łaskę i niełaskę swych bezpośrednich wasali, często przewyższających go swą potęgą. Tak więc ustrój lenny przyczynił się do dezintegracji państwa i do pogłębienia anarchii w okresie rozdrobnienia feudalnego , był tej anarchii wyrazem.

Dopiero w okresie odbudowy zjednoczonych państw feudalnych system lenny straci swe znaczenie polityczne. Państwo zastąpi lenną służbę wojskową systemem wojska najemnego – odzyska uprawnienia polityczne, które w okresie rozdrobnienia zagarnęli wasale. Przepisy prawa lennego stosować się będzie nadal w państwach zachodnioeuropejskich aż do końca epoki feudalnej. Regulować one odtąd będą prawie wyłącznie prawnowłasnościowe stosunki własności lennej, gdyż wojskowe i inne świadczenia lenne utracą swe dawne znaczenie.

 

Własność feudalna

Epokę feudalną cechuje specyflczny charakter i rozwój prawa własności. Różniło się ono wyraźnie od rzymskiej koncepcji prawa własności, tej, którą później recypować będzie prawo w dobie kapitalizmu. Wedle zasad prawa rzymskiego własność była niepodzielna i właściciel miał prawo niemal nieograniczonego władania rzeczą bez kontroli rodziny. Mógł nią rozporządzać za życia, a testament umożliwiał mu rozporządzanie własnością na wypadek śmierci.

Germanie, a także i Słowianie przeciwstawili temu systemowi pojęcia odmienne. Własność była tu raczej własnością rodziny niż własnością indywidualną, jak w Rzymie. Wprawdzie i Frankowie, wzorując się na Rzymie,  rychło przyjęli własność indywidualną ziemi, tak jak przedtem już znali własność domu, sadu i ruchomości. Ziemię tę dziedziczyły dzieci, jednak często z wykluczeniem córek, ponieważ wychodząc za mąż przechodziły one do innej rodziny. W braku potomstwa dobra przechodziZy na dalszych krewnych. Czasem prawa do nich nabywali sąsiedzi ze wsi, co było śladem dawnej wspólnoty wiejskiej. Ze względu na prawa rodziny Germanie, jak i Słowianie, nie znali pierwotnie prawa swobodnej alienacji swych dóbr za życia ani też testamentu.

Kościół szczególnie zainteresowany darowiznami dla siebie walczył z powodzeniem o zniesienie tych ograniczeń. Utrzymały się one jednak długo w formie prawa przyzwalania krewnych na każdą alienację własności ziemskiej lub też w formie prawa retraktu, tzn. prawa wykupu przez krewnych własności sprzedanej osobie trzeciej. W państwie frankońskim zaczęły się z czasem kształtować inne rodzaje ograniczeń i inne pojęcia prawa własności. W związku z rozwojem struktur feudalnych wytworzyło się mianowicie, nie bez wpływu dawnych pojęć germańskich, pojęcie własności podzielonej.

Prawo rzymskie przeciwstawiało bardzo wyraźnie niepodzielnemu prawu własności jako prawnemu władaniu nad rzeczą – posiadanie, czyli faktyczne władztwo nad rzeczą. Pojęciu posiadania rzymskiego odpowiadało w pewnym stopniu germańskie pojęcie posiadania,  gewere (w jęz. franc. saisine), które zlewało się jednak z pojęciem własności, oznaczającym najwyższy stopień posiadania. W prawie rzymskim posiadanie wiązało się z dzierżeniem, gdy tymczasem w prawie germańskim gewere nie była uzależniona od rzeczywistego dzierżenia nieruchomości, lecz wiązała się z faktem pobierania pożytków z nieruchomości.

I otóż właśnie to uznanie pobierania pożytków za istotną cechę gewere umożliwiało istnienie na tej samej rzeczy nieruchomej jednoczesnego posiadania, czyli gewere więcej osób, gdy tymczasem prawo rzymskie wykluczało możliwość posiadania tej samej rzeczy przez kilka osób, tak samo jak wykluczało podział prawa własności. Tak więc gewere miał na tym samym gruncie czynszownik, który pobierał piony, jak i pan gruntu, który otrzymywał czynsze, wasal który ciagnął  pożytki z gruntu, jak i senior lenny, który korzystał z usług wasala.

Na tych właśnie podstawach mogło się wykształcić pojęcie własności podzielonej – własności bezpośredniej czyli zwierzchniej (dominium directum) i własności użytkowej (dominium utile). A więc w prawie lennym własność zwierzchnia należała do seniora a do wasala tylko bardziej lub mniej ograniczona własność użytkowa. Podobnie w stosunkach poddańczych chłop miał tylko bardziej lub mniej ograniczone użytkowe prawa do ziemi, której własność zwierzchnią miał pan feudalny. Podział tych praw między dwie osoby mógł układać się różnie, czasem prawa wasala albo chłopa poddanego były bardziej nikłe, czasem zbliżały się do pełnej własności.

Rozwój prawa własności feudalnej zmierzał na ogół w kierunku umocnienia uprawnień wasala, właściciela użytkowego, a ograniczenia praw seniora. Podobnie w wielu krajach z upływem wieków ograniczeniom zaczęły ulegać prawa zwierzchnie panów feudalnych w stosunku do praw użytkowych przysługujących poddanym. Ewolucja zmierzała więc, powiedzieć można ku skupieniu niepodzielnego prawa własności w ręku właścicieli użytkowych – zarówno wasali, jak i chlopów. Jednak koncepcja rzymskiego prawa własności, niepodzielnego i indywidualnego, pełnego władania  rzeczą odzyska znaczenie dopiero w kodyfikacjach nowożytnych.

Przeciwieństwem własności lennej wasali była własność wolna, czyli alodialna. Alodia były rzadkie w krajach o rozbudowanych stosunkach len nych, jak np. we Francji. W miarę stopniowej likwidacji ograniczeń własności, . która stała się dziedziczna i pozbywalna, zacierały się różnice między własnością lenną a alodialną. Zawsze jednak utrzymywała się różnica podstawowa polegająca na tym, że własnością lenną wasal nie mógł dysponować na wypadek śmierci, gdy tymczasem własnością alodialną można było dysponować

 

Miasta

W ramach feudalizmu, ustroju związanego przede wszystkim ze wsią, z własnością ziemską i produkcją rolną, wcześnie pojawią się skupiska kupców i rzemieślników, które wymagać będą stworzenia dla nich organizacji odpowiedniej dla rozwoju ich przemysłowej i handlowej działalności. Organizację taką zapewniły miasta, jako osiedla ustrojowo wyodrębnione od wsi. Miasta uzyskiwały stopniowo pewną niezależność od feudałów, a z czasem i osobowość prawną oraz samorząd, pozwalający im na powoływanie własnych obieralnych organów do zarządzania niektórymi dziedzinami życia publicznego.

Zakres swobód miejskich był w różnych krajach i w różnych okresach różny. W każdym razie miasta, mimo że stały się istotnym składnikiem ustroju feudalnego, stanowiły na tle agrarnej struktury feudalnej element poniekąd obcy, nie mieściły się ani w ramach hierarchii lennej, ani w stosunkach poddańczych. Odsuwane też były przez szlachtę od większych wpływów politycznych. Wielowiekowa walka miast o udział w zarządzaniu państwem doprowadzi je do sukcesu dopiero w okresie rozwoju kapitalistycznych stosunków gospodarczych. Rozwój miast wpłynął na powstanie nowej grupy społecznej – mieszczaństwa, późniejszego stanu mieszczańskiego. Miał on własne przywileje, wyróżniające go od innych stanów, w niektórych krajach rządził się własnym prawem miejskim.

W społecznej strukturze miejskiej nie brak było cech typowych dla f’eudalizmu : hierarchicznego zróżnicowania poszczególnych warstw mieszczańskich – patrycjatu, pospólstwa i biedoty miejskiej – hierarchicznej struktury cechów , obejmujących grupy mistrzów, czeladników i uczniów.

 

Stany społeczne

Szczególną cechą feudalizmu było to, że różnice społeczne zostały utrwalone w podziale na stany. Przez stan społeczny należy rozumieć grupę społeczną, różniącą się od innych grup nie tylko wykonywanym zawodem i faktycznym położeniem w społeczeństwie, ale i stanowiskiem prawnym. Każdy stan miał własne przywileje i rządził się własnymi prawami oraz zdobył własne prawa polityczne. Stany pojawiły się więc w społeczeństwie feudalnym dopiero po uzyskaniu przez dane grupy odrębnego stanowiska prawnego. W ten sposób wyłoniły się trzy stany: szlachecki, duchowny i mieszczański, które różniły się między sobą położeniem prawnym, a posiadaniem własnych przywilejów wspólnie wyróżniały się od chłopów, którzy na ogół przywilejów nie mieli.

Podział społeczeństwa na stany wycisnął szczególne piętno na ustroju państwa w okresach monarchii stanowej i monarchii absolutnej. Nierówność przywilejów i sprzeczność interesów poszczególnych stanów były źródłem antagonizmów. Sprzeczności te występowały nie tylko między poszczególnymi stanami, ale i w ich łonie, jak antagonizm między wyższą a niższą szlachtą, między patrycjatem a pospólstwem w miastach, między niższym duchowieństwem a wyższą hierarchią kościelną. Antagonizmami jednak podstawowymi w społeczeństwie feudalnym były te, które dzieliły interesy poddanych i właścicieli ziemskich oraz mieszczaństwa i szlachty.

 

Przywileje i nierówność prawa.

W  przeciwieństwie do państw nowożytnych, które głoszą zasadę równości i powszechności prawa dla wszystkich obywateli, feudalizm był oparty na nierówności prawa, które stosowało różną miarę do różnych grup i osób. Wielką rolę w kształtowaniu tego prawa odgrywały przywileje. Przywileje nie tworzyły prawa powszechnego, lecz odrębne prawa dla poszczególnych jednostek czy całych grup społecznych. Na przywilejach opierały się odrębne prawa poszczególnych stanów. Ta nierówność prawa wpływała hamująco na możliwość stworzenia jednolitego prawa w całym państwie. Powszechnie dominowały prawa zwyczajowe partyk ularne, różne dla różnych stanów i ponadto zróżnicowane terytorialnie. Państwo feudalne wyjątkowo tylko wpływało – i to zazwyczaj dopiero w okresie monarchii absolutnej, na kształtowanie prawa, w szczególności prywatnego, przez ogólne, ustawowe unormowanie szerszych dziedzin prawa. Można więc ogólnie przeciwstawić feudalny system prawny, oparty na prawie zwyczajowym i przywilejach, systemowi państwa nowożytnego, gdzie za podstawowe źródło prawa uznaje się na ogół ustawę, prawo  powszechne i równe dla wszystkich obywateli.

 

Ustrój monarchiczny

. Państwo epoki feudalizmu miało z reguły ustrój monarchiczny. Były różne systemy następstwa tronu:
a) system dziedziczności tronu, przy czym różnie mogła być uregulowana sprawa sukcesji kobiet bądź sukcesji krewnych przez kobiety. Kobiety mogły być uprawnione do objęcia tronu lub być od niego odsądzone (prawo salickie we Francji)
b) system elekcyjny, przy czym różnie mogła być uregulowana sprawa tego, kto może być wybrany na monarchę (osoba elekta), oraz tego, kto miał prawo dokonać wyboru króla, jaki był krąg elektorów.
c) system mieszany, gdzie typową formą było połączenie obu powyższych zasad, czyli o następcy decydowała elekcja, lecz elekcja w obrębie jednej dynastii, tzn. elektem mógł być jedynie członek panującej dynastii. Monarchowie elekcyjni, walcząc o zapewnienie praw dziedzicznych dla swego rodu, czasem desygnowali za życia następcę i przeprowadzali jego wybór

W różnych państwach nie bez znaczenia było określenie chwili, w której następca wchodził w swe uprawnienia – mogło to być uzależnione od dojścia do określonego wieku, od aktu koronacji albo od aktu zaprzysiężenia przywilejów stanowych itp.